آشنایی با قدمگاه های منسوب به امام رضا علیه السلام

16 قدمگاه برای ثامن الحجج (علیه السلام)‌

همان زیارتگاه هایی که فقط به مشاهد (شهادتگاه) شریف امامان و امامزادگان ختم نمی شود و حتی جای پای ایشان را که قدمگاه لقب دارد نیز شامل می شود.

قدمگاه‏های منسوب به پیغمبر(صلی الله علیه و آله)، ائمه معصومین(علیها سلام) و اولیای خدا در بسیاری از نقاط ایران زمین وجود دارد، به نحوی که تاکنون بیش از ۲۱۵ مورد آنها شناسایی شده و به ثبت رسیده است. دامنه انتساب این مکان ها به بزرگان دین نیز بسیار گسترده است و از خاتم اولیا(صلی الله علیه و آله) تا خاتم اوصیا(عج) را در برمی گیرد، اما در این میان بیشترین قدمگاه های ایران منسوب به ثامن الحجج(ع) است که با توجه به قطعی بودن سفر ایشان به ایران بسیار طبیعی است.

البته از حدود ۳۱ قدمگاه شناخته شده ای که در سطح کشور به سلطان توس منتسب است تاکنون فقط ۱۶ قدمگاه مورد تائید کارشناسان قرار گرفته است، زیرا بقیه یا جعلی بودن تاریخ آنها به اثبات رسیده یا این که در مسیر جاده ولایت قرار ندارد. ناگفته نماند تاریخچه تعدادی از این قدمگاه ها به اواخر عصر عباسیان، یعنی قرن هفتم هجری قمری بازمی گردد، اما اغلب آنان از پیشینه ای به قدمت عصر صفوی برخوردارند.

با این مقدمه و تاکید بر این که مستندات قانونی گواه آن است که به احتمال قریب به یقین امام رضا(علیه السلام) پس از ورود به ایران از مرز شلمچه مسیر خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، یزد، خراسان جنوبی و خراسان رضوی را تا رسیدن به مرو و سپس بازگشت به توس طی کرده، در ذیل به معرفی قدمگاه های تائیدشده در این مسیر می پردازیم.
 

1.شلمچه

براساس همه اسناد موجود، سرزمین کنونی شلمچه نقطه ای بوده که کاروان امام رضا(علیه السلام) هنگام حرکت از مدینه به سوی مرو از آن به داخل خاک ایران پای گذارده است. همین مساله باعث شده بود این نقطه مرزی از قدیم نزد مردم خوزستان بویژه عرب زبان ها از اعتبار خاصی برخوردار باشد به نحوی که بنا به اعتقاد عموم، این شهر نخستین منزلگاه و همزمان قدمگاه حضرت در ایران زمین محسوب شده و می شود.
 

2.آبادان

قدمگاه امام رضا(علیه السلام) در شمال شهرستان آبادان که پشت بیمارستان آرین این شهر ـ که اکنون آیت اللّه طالقانی نام دارد و در مسیر روستای فیاضیه واقع شده ـ دومین نمونه تائیدشده از این آثار است.بنای مذکور در گذشته ساده و از گل و حصیر بود که مردم برای دعا و نیایش آنجا می‏رفتند.

این بنا تا سال۱۳۵۳خورشیدی محل راز و نیاز مردم آبادان و شهرهای اطراف بود، اما در این سال به وسیله رژیم گذشته به بهانه خاکبرداری برای احداث کوی ملت و ساختمان سازی در شهرک مجاور به طور کامل منهدم شد و از بین رفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شروع جنگ تحمیلی مانع از بازسازی آن شد، اما سال ۱۳۷۹ به اهتمام ریاست وقت اداره اوقاف شهرستان آبادان این قدمگاه بازسازی و از نو بر پا شد.

بر اساس گفته های ساکنان محلی تا پیش از تخریب این بنا در رژیم گذشته رد پای حضرت بر دیوار آن نقش بسته بود و اکنون نیز جایی که بر پایه گفته کهنسالان پیش از این رد پای حضرت در آن نصب شده از حرمت ویژه ای نزد مردم عرب زبان محل برخوردار است و به آن دخیل می بندند.
 

3.اهواز

سومین قدمگاه ثامن الحجج(علیه السلام) در ایران مسجد علی بن موسی الرضا(علیه السلام) اهواز است که بر اساس اسناد و مدارک موجود، قدیمی‏ترین نقطه ایجاد شده به نام امام هشتم در ایران محسوب می شود. به گواه تاریخ نویسان، این مسجد که روبه روی سد شادروان قرار داشته را خود آن حضرت هنگام حرکت در راه مدینه به خراسان بنا کرده است.

اعتقاد مردم اهواز آن است که مسجد علی بن موسی الرضا(ع)، قدمگاه امام رضا(علیه السلام) است. این امر را ابودلف، جغرافیدان معروف مسلمان که حدود ۱۴۰ سال پس از شهادت امام رضا(علیه السلام)، یعنی سال ۳۴۱ قمری به سفر در ایران مبادرت کرده و سفرنامه ای در این باره از خود به یادگار گذارده، مورد تاکید قرار می دهد.

بر اساس مدارک موجود، محل دقیق کنونی این مسجد و قدمگاه همان محل مقبره فعلی شاگرد بزرگ ائمه معصوم علی بن مهزیار است. تا سال گذشته در قسمت غربی مقبره علی بن مهزیار پیوسته به آن، سالنی وجود داشت که احتمالا همان مسجد امام رضا(علیه السلام) بود، زیرا وی وصیت کرده بود پس از مرگ، او را در مسجد علی بن موسی الرضا(علیه السلام) و در جوار قدمگاه آن حضرت دفن کنند. گفتنی است متاسفانه اواسط سال گذشته هیات امنای این بقعه به بهانه بازسازی و گسترش مقبره، همه ساختمان های مرتبط با آن را خراب کردند.
 

4.رامهرمز

دیگر قدمگاه منتسب به حضرت رضا(علیه السلام) که تاکنون اغلب اهل تحقیق بر صحت آن انگشت گذاشته اند نیز در خوزستان قرار دارد. این قدمگاه در مسیر رامهرمز به رامشیر قرار گرفته و اهالی محلی آن را با عنوان « علی مخلط» می شناسند.براساس مدارک موجود، کاروان امام رضا(علیه السلام) هنگام عبور از شهرستان رامهرمز در وسط باغی واقع در محله گچ کوب های آن شهر مدتی را اقامت کردند. اکنون این باغ در منطقه ای خارج از شهر کنونی حدود کیلومتر ۱۵ جاده رامشیر قرار گرفته است.

البته برای زیارت این قدمگاه فقط حرکت در جاده رامهرمز به رامشیر کافی نیست، زیرا اکنون بقعه در دل یک منطقه حفاظت شده محیط زیست واقع شده و باید حدود ده کیلومتر نیز در جاده های خاکی پیشروی کرد تا به آن رسید.
 

5.ارجان بهبهان

قدمگاه قطعی بعدی نیز در محدوده خوزستان قرار دارد. این بنا یکی از معدود بناهای بازمانده از شهر ارجان باستانی است که در محله بکان این شهر واقع در هشت کیلومتری شمال بهبهان فعلی قرار گرفته است. بنابر اعتقادات مردم محلی و البته گواهی اهل تاریخ، زمانی که امام رضا(علیه السلام) از مدینه به سمت توس حرکت می‏کردند، شب را در مسجد جامع بکان که آن زمان در مرکز ارجان واقع بود بیتوته کردند و به این گونه این مکان قدمگاه آن حضرت شد..

بر اساس مدارک موجود، بنای کنونی قدمگاه بکان ریشه در عهد دیلمیان دارد و در طول تاریخ هر زمان که به تخریب کشیده شده، تعمیراتی نه چندان اساسی در آن صورت گرفته است. هر چند خادم مستقر در مجاورت این قدمگاه در نگهداری آن تلاش وافری دارد و طی سال های اخیر توسط برخی خیران محلی از جمله ولی الله شجاع پوریان، نماینده اسبق این شهر در مجلس شورای اسلامی تغییراتی در این مجموعه صورت گرفته اما بنا به مرمت و بازسازی نیاز دارد.

به روایت همین خادم پیش از این شعر معروف «گر میسر نشود بوسه زنم پایش را/ هر کجا پای نهد بوسه زنم جایش را» در سر در این بنا نقش بسته بوده است.
 

6.دیل گچساران

از خوزستان که خارج شویم، نخستین قدمگاه تائیدشده در مسیر جاده ولایت در روستایی با نام دیل قرار دارد. این روستا از توابع بخش مرکزی شهرستان گچساران استان کهگیلویه و بویراحمد بوده و در ۲۵ کیلومتری شمال غربی دوگنبدان و ۱۸۴ کیلومتری یاسوج واقع شده است. آب و هوای آن در فصل بهار مطبوع و دلپذیر بوده و در تابستان گرم و خشک و در زمستان بارانی و معتدل است. مدارک تاریخی موجود عبور کاروان جاده ولایت از این مکان و درنتیجه صحت قدمگاه موجود در آن را بسیار بالا تلقی می کنند.
 

7.سده

قدمگاه بعدی قطعی ثامن الحجج(علیه السلام) در سده فارس قرار دارد. پیش از اسلام، اصلی ترین راه ارتباطی تخت جمشید و خلیج فارس از این مکان که تا مرکز شهرستان اقلید ۷۵ کیلومتر فاصله دارد، می گذشته است. قدمگاه سده، از جمله قدمگاه‏های منسوب به امام رضا(علیه السلام) است. بنابر اعتقاد مردم شهر سده، این قدمگاه در مسیر حرکت آن حضرت بود و آن حضرت مدتی آنجا سکنا گزیدند. امروزه این قدمگاه با نام مسجد امیرالمومنین(علیه السلام) شناسایی می شود و البته پشت آن چشمه ای وجود دارد که محلی ها معتقدند توسط آن حضرت برای وضو گرفتن ایجاد شده است.
 

8.بیرون ابرکوه

مسجد بیرون ابرکوه که پس از سرو چند هزار ساله این شهر، کهن ترین یادگار ساکنان کهن آن شناخته می شود، قدمگاه بعدی امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام) است. ابرکوه یا ابرقوه امروزه جزو استان یزد است، اما در عصر امام رضا(علیه السلام) جزو فارس بود. مسجد بیرون در حومه این شهر قرار دارد و از قدیم اعتقاد بر این بود این مسجد منزلگاه و قدمگاه ثامن الحجج(علیه السلام) است.

در این قدمگاه کتیبه ای از کاشی معرق در سه رشته خط به عرض تقریبی ۶۵ سانتی متر و طول ۵ متر بر پیشانی سر در ورودی به رنگ های آبی و سفید نصب شده است. با توجه به قرار گرفتن این قدمگاه در راه باستانی موسوم به راه شاهی و وجود آثار باستانی در منطقه و قدمت بنای مسجد بیرون که به سال های نخستین ورود اسلام به ایران بازمی گردد، صحت این قدمگاه مورد تائید تمام کارشناسان است.
 

9.ده شیر

یکی دیگر از قدمگاه های امام رضا(علیه السلام) در ده شیر یا قریه شیر روستای باستانی واقع شده که در مسیر ابرکوه به تفت قرار دارد. فاصله ده شیر تا ابرکوه حدود ۶۵ کیلومتر و تا تفت ۶۷ کیلومتر است.اسناد تاریخی وجود این قدمگاه را حداقل از قرن پنجم قمری به این سو تائید می کنند. همچنین قرار گرفتن آن در تنها مسیر ممکن تاریخی دسترسی به تفت و وجود آثار ی قدیمی چون یک رباط و مسجد در آن بر صحت این قدمگاه مهر تائید می زند.
 

10.توران پشت

روستای باستانی توران پشت که در سر راه تفت به یزد قرار دارد، میزبان یکی دیگر از قدمگاه های قطعی ثامن الحجج(علیه السلام) است. بنا به اعتقاد مردم این مسجد کوچک اما بسیار معنوی روستا منزلگاه و قدمگاه امام رضا(علیه السلام) است. توران پشت به دلیل دیگری هم نزد دوستداران عالم آل محمد(صلی الله علیه و آله) جایگاه ویژه ای دارد و آن معدن سنگ آن است که سنگ قبر سبزرنگ سابق مقبره معصوم دهم از آن تهیه شده بود.

قرار گرفتن روستای توران پشت در مسیر جاده ولایت و قدمت بناهای موجود در آن بویژه مسجد، قلعه تاریخی و گنبد جنید بغدادی همگی دال بر صحت عبور آن حضرت از این روستا در طول سفر کاروان ولایت است.
 

11.فراشا

روستای فُراشا یا اسلامیه که در هشت کیلومتری شهرستان تفت از راه ابر کوه قرار دارد، دیگر میزبان قدمگاه های منتسب به امام هشتم(علیه السلام) است.بر اساس اسناد ساختمان قدمگاه حضرت در این روستا سال ۵۱۲ قمری به امر گرشاسپ بن علی از امرای کاکویه دیلمی ساخته شده است. سنگ قدمگاه فراشا، نفیس و معروف است. اصل بنای مسجد مشهد علی بن موسی الرضا(علیه السلام) در فراشا، چهار ضلعی است و هر ضلع آن از داخل، هشت متر است.در ارتفاع قریب به سه متر، بنا به هشت ضلعی بدل شده و بر سر آن گنبد آجری قرار گرفته است. بنا دارای سنگ تاریخی و کتیبه و تزئینات داخلی و یادگارهایی است.
 

12.فُرطِ یزد

مسجد فرط شهرستان یزد، پنجمین قدمگاه امام خوبی ها در این استان است. بر طبق کتیبه موجود در این مسجد که سال ۵۱۶ قمری نوشته شد، این مکان تا پیش از ساخت مسجد به مقام امام رضا(علیه السلام) معروف بوده است. سنگ سفید گرانقیمت و بسیار معروف قدمگاه مسجد فرط سالیان گذشته از یزد به مشهد رضوی منتقل و امروزه در موزه مرکزی آستان قدس به بازدید عموم گذاشته شده است.
 

13.مشهدک خرانق

آخرین قدمگاه مورد تائید ثامن الحجج(علیه السلام) در استان یزد در مجاورت قلعه باستانی خرانق در۶۰ کیلومتری شمال شرقی یزد و در محدوده شهرستان اردکان قرار دارد. این بنا که با نام مشهدک معروف است، بقعه ای کوچک و گلی است که طاقی گنبدی دارد. مردم محل، مشهدک را مکان عبادت و نماز امام رضا(علیه السلام) می دانند. در این بقعه سنگ خاکستری رنگی به اندازه ۲۹ × ۲۷ سانتی متری بر دیوار سمت قبله نصب شده که به خط نسخ عبارتی به تاریخ ۵۹۵ قمری بر آن حک شده است.
 

14.امامزاده محروق نیشابور

حد فاصل خرانق یزد تا نیشابور خراسان بجز قدمگاه، محل شکی در ساغند یزد، تاکنون مکان دیگری که از آن بتوان به طور قطع به عنوان قدمگاه ثامن الحجج(علیه السلام) در جریان سفر خود به ایران نام برد، شناخته نشده است، اما در محدوده این شهرستان دو مکان با وجود قدمگاه هایی ثبت شده بر دیوار وجود دارد. نخستین اینها بنای امامزاده محروق است.

به روایت اسناد و کتب تاریخی موجود این بنا که مدفن محمد بن محمد بن حسین بن زید بن امام سجاد(علیه السلام) شناخته می شود، از جمله قدمگاه های امام رضا(علیه السلام) در نیشابور است. بر دیوار این مقبره که در محله قدیم تلاجرد این شهر واقع شده سنگی نصب شده که اثر دو جای پای بر آن دیده می شود و مردم معتقدند قدمگاه امام رضا(علیه السلام) است.
 

15.قدمگاهِ نیشابور

اسپریس یا اسپرس که امروزه به شهر تبدیل شده و به نام شهر قدمگاه شناخته می شود، دیگر مکانی است که به طور قطع امام رضا(علیه السلام) هنگام سفر به توس و مرو در آن توقف داشته است. این مکان که در ۲۴ کیلومتری شرق نیشابور واقع شده، مجموعه ای مشتمل از یک بقعه، باغ، کاروانسرا، حمام و یک آب انبار است. در این بقعه که در زمان شاه سلیمان صفوی تکمیل شده سنگی سیاه وجود دارد که آثار پای انسانی بر آن نقش بسته است. بر اساس روایات موجود، این رد پا متعلق به عالم آل محمد(صلی الله علیه و آله) است. در کنار این بنا چشمه ای وجود دارد که بنابر روایات محلی توسط ثامن الحجج(علیه السلام) ایجاد شده است.
 

16.ده سرخ مشهد

آخرین قدمگاه رسمی امام رضا(علیه السلام) در مسیر سفر به توس در روستایی واقع در بخش احمدآباد مشهد قرار دارد.این روستا که اکنون ده سرخ نام دارد در منابع قدیم با نام قریه الحمراء شناخته می شود که ناشی از سرخ بودن خاک زمین های اطراف آن است. بنابر روایات پس از این که امام از نیشابور خارج شد، در راه توس به این ده رسید و با دستان خود زمین را کند. چشمه آبی جوشید و ایشان و همراهان از آن آب وضو گرفته و نماز خواندند.

این چشمه در قرن ششم به نام چشمه رضا مشهور بود و اکنون نیز به همین نام در روستای ده سرخ قرار دارد. در کنار چشمه ده سرخ، قطعه زمینی مشهور به تختگاه امام واقع است که از نظر اهالی متبرک بوده و قدمگاه آن حضرت تلقی می شود.


منبع: سایت عصر شیعه